Θρακιώτικη διάλεκτος
Έρευνα στα ιδιώματα της δυτικής Θράκης έχουν κάνει μεταξύ άλλων και οι: Δούρου, Χ. (2014), Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π. (2012). Κουρτίδης, Κ. (1943-44), Κυρανούδης, Π. (1994), Παπασταμάτης-Μπαμπαλίτης,Χ. (1960) και Χριστοφόρου, Α. (2010).
Γενικά χαρακτηριστικά των Θρακικών ιδιωμάτων
Α. Φωνητική – φωνολογίαΧαρακτηριστικό των βόρειων και των ημιβόρειων ιδιωμάτων αποτελεί η αντίθεση από τη μία πλευρά των ουρανικών και από την άλλη των μη ουρανικών συμφώνων που έγινε και η αιτία ενός από τα κύρια χαρακτηριστικά των βόρειων ιδιωμάτων, δηλαδή της στένωσης των άτονων φωνηέντων [e] και [o] σε [i] και [u] αντίστοιχα και της απαλοιφής (συγκοπής ή αποκοπής) των άτονων [i] kai [u]επειδή μέσα στη συλλαβή η διακριτική (διαφοροποιητική - diacritic) αξία πέρασε από τα φωνήεντα (+ μπροστινό/ -μπροστινό) στα σύμφωνα (+ουρανικό/ - ουρανικό). Έτσι για παράδειγμα,
Θέλει= θελ’ [θeλ], θέλουν [θel].
Φωνητικές αλλαγές τώρα, δηλαδή αφομοίωση, ανομοίωση, αφαίρεση, συγκοπή, αποκοπή κτλ, στα βόρεια ιδιώματα που ανήκει και το θρακικό ιδίωμα, αφορούν κυρίως τα φωνήεντα σε αντίθεση με τα νότια στα οποία τα σύμφωνα είναι αυτά που υφίστανται τις φωνητικές αλλαγές.
Φωνήεντα
Α) Αφαίρεση (του αρχικού φωνήεντος)
Σύμφωνα με τον Γ. Χατζηδάκι, η κύρια αιτία της αφαίρεσης είναι το γεγονός ότι κάποια φωνήεντα, πιο ισχυρά, αποβάλλουν ή εξαφανίζουν τα πιο ασθενή. Η ισχύς των φωνηέντων κατά σειρά από το ισχυρότερο προς το ασθενέστερο είναι η εξής: [a o u e i]. Άλλες αιτίες αφαίρεσης των φωνηέντων είναι η συνεκφορά, η θέση του όρου στην πρόταση, η αναλογία και η παρετυμολογία.
- Αφαίρεση του αρχικού [α]
Η αφαίρεση του αρχικού φωνήεντος [α] είναι συχνότατη στα ρήματα και στα ρηματικά ονόματα με τα προθήματα <από-> και <ανα->. Ο Χατζηδάκις θεωρεί πως οφείλεται στην αναλογία προς την αύξηση. Ο Μηνάς συμφωνεί και προσθέτει μια ακόμη αιτία: τη συμπροφορά του αρχικού [α] των ρημάτων με τα μόρια <να> και <θα>. Τα μόρια αυτά με ρήματα που ξεκινούν από [α], όπως και το άρθρο <τα> μαζί με ονόματα και ρήματα από [α], αποτελούν ουσιαστικά μια φωνητική λέξη, μ’ έναν τόνο. Ακόμη, πολλές φορές το πρόθημα <ανα->, μετά την αφαίρεση του αρχικού [α] παίρνει τη μορφή <νε->. Η αποκοπή του αρχικού [α] παρατηρείται σε όλο το χώρο του Αιγαίου και της Θράκης, με τη διαφορά ότι στο θρακικό ιδίωμα δεν πραγματοποιείται όταν ακολουθούν τα συμφωνικά συμπλέγματα <ρκ, ργ, ρμ ,γρ>, ενώ στο Αιγαίο υπάρχουν τέτοια παραδείγματα.
- Αφαίρεση του αρχικού [e]
Σύμφωνα με τον Σ. Ψάλτη, το αρκτικό φωνήεν [e] είτε αφαιρείται, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, είτε τρέπεται σε [α] ή [ο]. Παράλληλα, τα προθήματα <εκ-> και <εξ-> μετατρέπονται σε <ξε->. Το άτονο [e] στην αρχή λέξεων αφαιρείται στα προθήματα εκ-> και <εξ-> (=ξε), στο πρόθημα <εν-> και σε όλες τις λέξεις με αρκτικό, άτονο [e]. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ίδιος ο Ψάλτης (1905:21) υπογραμμίζει πως το φαινόμενο αυτό επηρέασε σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό όλα τα νεοελληνικά ιδιώματα και πολλέςλέξεις με αφαίρεση του [e] πέρασαν στην ΚΝΕ.
- Αφαίρεση του αρχικού [i]
Η αφαίρεση του [i] οφείλεται στη συμπροφορά, όπου τα ισχυρότερα φωνήεντα αποβάλλουν τα ασθενέστερα.
- Αφαίρεση του αρχικού [ο]
Στους λόγους αποκοπής συμπεριλαμβάνονται η θέση της λέξης μέσα στην πρόταση, η αναλογία, η παρετυμολογία, όμως η συνεκφορά-συμπροφορά φαίνεται να είναι ο πιο σημαντικός.
- Αφαίρεση του αρχικού [u]
Η αφαίρεση του[u]συναντάται πιο σπάνια από όλες τις αφαιρέσεις, κυρίως επειδή δεν υπάρχουν πολλές λέξεις που να αρχίζουν με το φωνήεν. Από διαχρονική άποψη έγινε αφαίρεση στη λέξη <ουδέν=δεν>.
Β) Προθέσεις φωνηέντων
- Πρόθεση του [α]
Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους Γ. Χατζηδάκι, Α. Τζάρτζανο, Φ. Κουκουλέ, Ν. Ανδριώτη, Α. Τσοπανάκη κ.ά. Η πλειονότητα αυτών πιστεύει πως το προθετικό [α] αποτελεί προϊόν συνεκφοράς με τα μόρια θα και να, ή με προθέσεις, με αριθμητικά, ή κατ’ αναλογία. Η πρόθεση του [α] είναι πράγματι παράξενη για τα ελληνικά δεδομένα όπου το πρόθημα <α> στα ρήματα και στα επίθετα κατά κανόνα λειτουργεί με αρνητική, στερητική σημασία, ιδιαίτερα παραγωγική. Τέλος, πιο συνηθισμένη είναι η πρόθεση του μη ετυμολογικού [α].
- Πρόθεση άλλων φωνηέντων [e], [i], [o], [u]
Τέτοιου είδους προθέσεις είναι σπάνιες. Ειδικότερα για τα ιδιώματα με βόρειο και ημιβόρειο φωνηεντισμό λόγω της κώφωσης. Με το προθετικό [e] - για τα θρακικά ιδιώματα [i], παρατηρούνται μόνο λέξεις κοινές με τη νεοελληνική κοινή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάπτυξη του [i] και η μετάθεση του τόνου στο φωνήεν αυτό στη λέξη <σκιά>→<ίσκιος>, που λέγεται πως αναπτύχθηκε λόγω της αναλογίας προς τη λέξη <ήλιος>. Με το προθετικό [ο] υπάρχει η λέξη <οβρές=βρύα>, που συναντάται μόνο στον πληθυντικό και προέρχεται από τη διαδικασία συνεκφοράς με το άρθρο <το>.
Γ) Τροπές φωνηέντων
Ερμηνεύονται συνήθως είτε ως αφαίρεση του ενός και πρόθεσης κάποιου άλλου είτε ως οπισθοδρομική αφομοίωση του αρχικού φωνήεντος από το φωνήεν της επόμενης συλλαβής.Οι εκδοχές τροπής των φωνηέντων είναι οι παρακάτω:[α] στη θέση του [i], [α] στη θέση του [ο],[ο] στη θέση του [e],[e] στη θέση του [ο],[α] στη θέση του [e].
Σύμφωνα
Α) Ανάπτυξη συμφώνων
- Ανάπτυξη του προθετικού /n/ ([n]/[m]/[ᶮ])
Ο Ανδριώτης πιστεύει ότι η πρόθεση του [n] οφείλεται στη συνεκφορά του τελικού [n] των προηγούμενων λέξεων.
- Ανάπτυξη του προθετικού /s/ ([s], [z])
Εξηγείται με τη συνεκφορά με τις μορφές των αόριστων άρθρων ένας, ενός, τη γενική ενικού του οριστικού θηλυκού άρθρου της και την αιτιατική πληθυντικού των αρσενικών και θηλυκών άρθρων τους, τις και την πρόθεση εις. Η διαφορά με την πρόθεση του συμφώνου /n/ είναι ότι το /s/ αναπτύχθηκε επίσης πριν από φωνήεν, αλλά κατά βάση πριν από αρχικό σύμφωνο.
- Ανάπτυξη του προθετικού /γ/
Είναι αποτέλεσμα συνεκφοράς του φωνηεντόληκτου άρθρου ή αντωνυμίας με την επόμενη λέξη που αρχίζει από φωνήεν. Όπως μάλιστα σημειώνουν οι Ψάλτης και Χουρμουζιάδης, το /γ/ αναπτύχθηκε για την αποφυγή της χασμωδίας και τελικά αναπτύχθηκε και εκεί που δεν υπάρχει αυτή.
- Ενδολεξική ανάπτυξη του /γ/
Στο θρακικό ιδίωμα εντοπίζεται ανάμεσα σε φωνήεντα τόσο σε ονόματα όσο και σε ρήματα. Επίσης, το /γ/ αναπτύσσεται, όταν το θέμα ρημάτων τελειώνει σε [v], δηλαδή είτε σε διφθόγγους <αυ/ευ> [av/ev], είτε σε χαρακτήρα <β>. Ενδιαφέρον έχει η επέκταση του φαινομένου και στον παρατατικό, αλλά και στα νεότερα ρήματα-δάνεια από την τουρκική, όπως <ξικεύγω> από το
- Ενδολεξική ανάπτυξη του /γ/ μετά τα σύμφωνα ως τροπές του ημιφώνου /j/
Εμφανίζεται μετά από όλα σχεδόν τα σύμφωνα: [v], [f], [b], [p], [t], [d], [δ], [θ], [l], [r], [s], [z] αρκεί να ακολουθεί μπροστινό φωνήεν [e] ή [i]. Το φαινόμενο της ουράνωσης επεκτείνεται και στα υπόλοιπα πρόσωπα, όπου δεν ακολουθεί μπροστινό φωνήεν. Ακόμη, ακούγεται το /j/ και σε λέξεις όπως πια>πγια δηλαδή [pja] αντί για [pça].
- Χρήση άηχων συμφώνων αντί ηχηρών σε δάνειες λέξεις
Το φαινόμενο ανιχνεύεται και στη θρακική σε κάποιες περιπτώσεις π.χ. <παξές=μπαξές>.
- Αφομοιώσεις συμφωνικών συμπλεγμάτων <γχ>, <μφ>, <νθ>
Στη Θράκη, στα ετυμολογικά συμπλέγματα <γχ>, <μφ>, <νθ> αντιστοιχούν οι φθόγγοι [x],[f],[θ]. Η δυσκολότερη προφορά διατηρείται μόνο για την επιστημονική και λιγότερο συχνή χρήση.
- Εναλλαγή των [θ] και [f]
Στο ιδίωμα που μιλιέται στη Θράκη χρησιμοποιείται η λέξη <φ’καρ’/φηκάρ’=θηκάρι>, η οποία θεωρείται από τον Σιμεωνίδη (2006) και άλλους γλωσσολόγους ως το σημαντικότερο ισόγλωσσο μεταξύ πολλών ιδιωμάτων και διαλέκτων της ΚΝΕ.
| Φωνήεντα | |||||||
| Αποβολή | Σκλι αντί σκυλί [skli] | ||||||
| Ανάπτυξη | Προυί αντί πρωί [pru΄i] | ||||||
| Κώφωση | Λάστιχου αντί λάστιχο[΄lastixu] | ||||||
| Ανάπτυξη ημιφώνου | Γανιάηζ αντί γανιάζεις [gaɲiaiz] | ||||||
| Σύμφωνα | |||||||
| Πρόσθεση | Θέλτς αντί θέλεις [΄thelts] | ||||||
| Τροπή | Ήρτεις αντί ήρθες [΄irtis] | ||||||
| Συμπλέγματα | Πράμα αντί πράγμα [΄prama] | ||||||
| Κλίση του ρήματος εγώ είμαι στο θρακιώτικο ιδίωμα | |||||||
| Εγώ είμαι (ως υπαρκτικό). | Γω είμι [γo΄imi] | Συ είσι [si΄isi] | Αυτός, -ή, -ό είνι [aftόsini] | Μεις είμαστι [mis΄imasti] | Σεις είστι [sis΄isti] | Αυτοί είνι [aft΄iini] | |
| Εγώ είμαι ( με την έννοια ότι βρίσκομαι κάπου). | Γω φλάου [γo΄flau] | Συ φλας [siflas] | Αυτός, -ή, ό φλάει [aftόs΄flai] | Μεις φλάμε [mis΄flame] | Σεις φλάτε [sis΄flate] | Αυτοί φλαν [af΄tiflan] | |
| Ονόματα ζώων | |||||||
| Γαϊδούρι | Γκατζόλ’ ή γκάτζιους [gatzόl’] [΄gatzius] | ||||||
| Ίππος | Άλουγου [΄alugu] | ||||||
| Πετεινός | Πέτνους [΄petnus] | ||||||
| Χοίρος | Γρούν’ [grun’] | ||||||
| Αγελάδες | Γιλάδια [gi΄ladia] | ||||||
| Βόδι | Βόιδ’ [΄void’] | ||||||
| Λύκος | Λύκους [΄likus] | ||||||
| Αλεπού | Αλιπού [ali΄pu] | ||||||
| Κότα | Πλούδ’ (η μικρή κότα) [plud’], κότ’ (η ώριμη κότα) [kot’] | ||||||
| Αρνί | Αρνούδ’ (το μικρό αρνί)[ar΄nud’] μπλιόρ’ (το ώριμο αρνί) [bliόr’] | ||||||
| Πετεινός | Πέτνους [΄petnus] | ||||||
| Οκταπόδι | Αχταπόδ΄ [axta΄poδ΄] | ||||||
| Μέρη του σώματος | |||||||
| Κοιλιά | Κλια [klia] | ||||||
| Στομάχι | Στουμάχ’ [stu΄max] | ||||||
| Χέρι | Χέρ’ [΄çer’] | ||||||
| Πόδι | Πουδάρ’ [pu΄δar’] | ||||||
| Κεφάλι | Το μεγάλο σε μέγεθος κεφάλι: Κφάλα’ [΄kfala] ή κούτρα [΄kutra] Το μικρό σε μέγεθος κεφάλι: Κιφαλούδ’ [cifa΄lud’] | ||||||
| Μάτι | Γκαβά [ga΄va] | ||||||
| Βαθμοί οικογένειας | |||||||
| Η κόρη | Θυγατέρα [θiγa΄tera] | ||||||
| Αυτή που παντρεύεται κάποιον | Γναίκα [΄γneka] | ||||||
| Το αρσενικό παιδί της οικογένειας | Πιδί, γζάν’ [pi΄δi] [΄gzan] | ||||||
| Η εγγονή | Αγγουνιά [agu΄ɲia] | ||||||
| Πατέρας | Μπαμπάς [ba΄bas] | ||||||
| Θείος | Θιος [θios] | ||||||
| Συνεφάδα | Σιουμφάδα [sium΄fada] | ||||||
| Γιαγιά | Μπάμπου [΄babu] | ||||||
| Παππούς | Πάππους και πάππος [ ΄papus] και [΄papos] | ||||||
| Ονόματα ανθρώπων | |||||||
| Πασχάλης | Πασκάλς [pa΄skals] | ||||||
| Θανάσης | Νάσιους [΄naSious] | ||||||
| Αποστόλης | Πουστόλς [pu΄stols] | ||||||
| Χρυσούλα | Κουτσιώ [ku΄tsio] | ||||||
| Ζήσης | Ζήσιους [΄ziSius] | ||||||
| Δημήτρης | Μουτιός [mu΄tios] | ||||||
| Λαμπρινή | Μπινή [bi΄ni] | ||||||
| Δέσποινα | Ποινιά [pi΄ɲia] | ||||||
| Κωνσταντίνος | Γκουντήνς [gu΄dins] | ||||||
| Βασιλική | Τσικούδα [tsi΄kuda] | ||||||
| Αντώνης | Ντιόνας [΄dionas] | ||||||
5.Συμπεράσματα/αδυναμίες/μελλοντική έρευνα
Επειδή η γλώσσα μεταβάλλεται και αλλάζει με αφορμή τις αλλαγές της σύγχρονης ζωής, τις σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των λαών, τον ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό του πληθυσμού που αποκτά πρόσβαση στη μόρφωση και το γεγονός ότι ποτέ η μια γενιά δεν μιλάει ακριβώς όπως η προηγούμενη συνεχώς δημιουργούνται αλλά και χάνονται νέες μορφές της γλώσσας, της κάθε γλώσσας. Εκείνο που μας απασχολεί είναι η εξαφάνιση παλιών γεωγραφικά καθορισμένων ποικιλιών που διαρκώς υποχωρούν, ολοένα και περισσότερο, μπροστά στην κοινή μας νεοελληνική. Αυτό που παρατηρήσαμε και στη δική μας έρευνα είναι ότι μόνον σε μεγαλύτερες ηλικίες υπάρχουν άνθρωποι που μιλάνε το ιδίωμα της Θράκης. Η αλήθεια είναι ότι δεν προσπαθήσαμε πολύ να βρούμε νέους, κι αυτό γιατί στις πρώτες προσπάθειες δεν βρήκαμε ανταπόκριση. Σε επόμενη φάση θα προσπαθήσουμε να βρούμε νεότερους ομιλητές όπως επίσης και άντρες, που δεν είχαμε σε αυτή την πιλοτική έρευνα.Δυστυχώς, και η θρακική διάλεκτος τείνει να εξαφανιστεί με το πέρασμα των χρόνων εφόσον οι φυσικοί ομιλητές της λιγοστεύουν. Είναι λυπηρό να βλέπεις να χάνονται κομμάτια που απαρτίζουν τον πολιτισμό σου. Γι αυτό το λόγο πρέπει να γίνει και μια πιο εντατική προσπάθεια διάσωσης των ριζών της ελληνικής γλώσσας, γιατί όπως είπε και ο γάλλος συγγραφέας Λα Ροσφουκώ « Η προφορά του τόπου όπου γεννηθήκαμε μένει στο πνεύμα και την καρδιά μας, όσο και στην ομιλία μας».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ανδριώτης, Νικόλαος, 1995.Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: τέσσερις μελέτες. Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μανόλη ΤριανταφυλλίδηΓούτσος Διονύσης, 2012. Γλώσσα Κείμενο, ποικιλία, σύστημα. εκδ. “Κριτική “, Αθήνα σελ. 117-118
Δούρου, Χ. 2014. “Γλωσσικά ιδιώματα της Θράκης και ειδικότερα του Σουφλίου: γλωσσικές συμπεριφορές μαθητών Λυκείου σε εκπαιδευτικό περιβάλλον”. Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών, ΔΠΘ
Κοπιδάκης Μ.Ζ., 2010, Ιστορία της ελληνικής γλώσσας, εκδ. ''Μορφωτικό Ίδρυμα εθνικής Τραπέζης”, Αθήνα σελ.24-25,96-97,188-189,202-203
Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π.2009. “Εισαγωγή στη Νεοελληνική Διαλεκτολογία” Κατά Παράδοση. Ξάνθη: Εκδόσεις :Σπανίδης
Καμπάκη-Βουγιουκλή, Π.2012. “Εναλλακτικές προσεγγίσεις στη γλωσσική διδασκαλία μέσω των ΝΕ διαλέκτων/ιδιωμάτων: το ιδίωμα της Θράκης”. Πρακτικά Συνεδρίου «Ζητήματα Διδακτικής της Γλώσσας», επιμέλεια Καμπάκη-Βουγιουκλή Π. & Μ. Δημάση, Εκδόσεις Κυριακίδη, σσ. 79-93
Κουρτίδης, Κ. 1943-44. “Περί καταγωγής των Σουφλιωτών”.ΑΘΛΓΘ 10, 221-224
Κυρανούδης, Π. 1994.“Σουφλί, η ίδρυση της πόλης και το όνομά της”. Θρακικά, ΣειράΒ΄, 9,σσ. 121-132
Παπασταμάτης-Μπαμπαλίτης,Χ. 1960 . “Λαογραφικά Σουφλίου”. Θρακικά ,41, σσ. 84-110
Τσολάκης, Χ. 1999. “Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική”. Θεσσαλονίκη, Νησίδες
Χριστοφόρου, Α. 2010. “Σουφλιώτικο Λεξιλόγιο”. Δήμος Σουφλίου
Χατζηδάκις, Γεώργιος, 1905-1907. Μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά, 2 τόμοι. Αθήνα.
