Αντιδάνεια ελληνικών λέξεων
Όμως, οι Έλληνες, ως λαός δεν έζησαν μέσα στην μακραίωνη και πολυκύμαντη ιστορία μόνοι τους. Πρώτα πρώτα, από την 7ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες μετανάστευσαν σε κάθε άκρη της Μεσογείου. Μέχρι και τις μέρες, που ένα νέο κύμα μετανάστευσης αρχίζει να διαφαίνεται, οι Έλληνες έχουν την τάση να αναζητούν μια καλύτερη τύχη σε νέα πατρίδα. Από την άλλη, δεν είναι λίγοι οι αλλόφυλοι και αλλόγλωσσοι που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν σε κοιτίδες του ελληνισμού. Και βέβαια δεν είναι και τα λίγα τα κύματα των εισβολέων ούτε και οι κατακτητές που πάτησαν το πόδι τους. Οι Έλληνες, ειρηνικά ή βίαια, συνέζησαν για αιώνες με πολλούς άλλους λαούς. Παράλληλα οι αρχαίοι Έλληνες και οι βυζαντινοί συγγραφείς λατρεύτηκαν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της οικουμένης. Να μην ξεχνάμε πως και η Καινή Διαθήκη γράφτηκε σε ελληνική γλώσσα. Και βέβαια τον τελευταίο αιώνα με την ανάπτυξη και διάδοση των μέσων μαζικής επικοινωνίας καταργήθηκαν τα σύνορα στην επικοινωνία των λαών. Η ώσμωση αυτή επέφερε την ένταξη στην ελληνική γλώσσα πλήθους λέξεων ξένων. Αξίζει να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα : Λέξεις τουρκικές (π.χ. χασάπης, χατίρι, ρουσφέτι, τσέπη, βερεσές, τσαμπουκάς, τσαρούχι), ιταλικές και βενετικές (π.χ. μπουνιά, ταράτσα, σαρδέλα, κουζίνα, βέργα, πακέτο, κούρσα, τσιμέντο), ισπανικές (π.χ. χούντα, πατάτα), σλαβικές (τσέλιγκας, ρομπότ), γαλλικές (π.χ. γκαλερί, προφίλ, ρεσιτάλ, βενζίνα, ρεβάνς), αγγλικές (π.χ. γκολ, ίντερνετ, τσεκάρω, σπριντ, ριπλέι, σπορ, χόμπι, ροκ, ρεκόρ, ρεπόρτερ, κλαμπ, λέιζερ), εβραϊκές (π.χ. Σάββατο, Πάσχα,Ιησούς και πολλά χριστιανικά ονόματα), αραβικές (γάιδαρος,Σαλαμίνα,γκαμήλα), περσικές (π.χ. παράδεισος, βαμβάκι, αγγαρεία, μάγος,περιστέρι,πιλάφι), αλβανικές (π.χ. λουλούδι, μπέσα), ιαπωνικές (π.χ. σαγιονάρα, τσουνάμι), ινδικές (π.χ. νιρβάνα,πέντε,), ρωσικές (π.χ. μασούτ, τρόικα) ή ακόμη και λατινικές (π.χ. παλάτι, βετεράνος, Ιανουάριος, μάστορας).
Όμως, υπάρχει μια κατηγορία ελληνικών λέξεων, οι οποίες αφού υιοθετήθηκαν από ξένους λαούς, επέστρεψαν πάλι στην Ελλάδα. Είναι τα λεγόμενα αντιδάνεια.
Δηλαδή λέξεις που δημιουργήθηκαν στην αρχαία ελληνική, ή συναντάμε σε κείμενα αρχαίων ελλήνων συγγραφέων και με την συνεχή επικοινωνία των λαών πέρασαν («ταξίδεψαν») σε μια ξένη γλώσσα και επέστρεψαν στα Ελληνικά ελαφρά τροποποιημένες ,με την ίδια ή διαφορετική σημασία.
Τέτοιες λέξεις είναι πολλές. Εδώ θα αναφέρουμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα :
1) Καναπές: η λέξη καναπές έχει τις ρίζες της στη λέξη κουνούπι. Έπιπλα παρόμoια με τoυς σημερινoύς καναπέδες είχαν και oι αρχαίoι. Τo καλoκαίρι τα σκέπαζαν με ένα ύφασμα λεπτό για να μην τoυς ενoχλoύν τα κoυνoύπια. Αυτό τo ύφασμα τo έλεγαν "κωνωπείoν" ή "κωνώπιoν". Η λέξη πέρασε και στα λατινικά, ως conopium και από εκεί στα μεσαιωνικά γαλλικά ως conope'. Κάπoια στιγμή τo conope' έφτασε να δηλώνει όχι απλώς τo σκέπασμα τoυ επίπλoυ αλλά και τo ίδιo τo έπιπλo ,άλλαξε από conope σε canape και εισήλθε και στην ελληνική γλώσσα ως αντιδάνειο.
2) Διαμάντι: το όνομα του ορυκτού προέρχεται από το α(στερητικό)+ δαμάζω , καθώς στην αρχαιότητα όλες οι σκληρές πέτρες, που ήταν αδύνατον να υποστούν κατεργασία, αποκαλούνταν αδάμαντες. Στη συνέχεια η λέξη μετανάστευσε στα λατινικά ως diamas και στα ιταλικά ως diamante και επέστρεψε ως διαμάντι.
3) Μπάνιο: προέρχεται από το αρχαιοελληνικό βαλανείον που ήταν δωμάτιο λουτρού ή λουτήρας. Αργότερα μετανάστευσε στην Ρώμη ως balineum. Οι Ιταλοί το έκαναν bagno για να έρθει ξανά στα ελληνικά ως μπάνιο με την ίδια σημασία.
4) Μπουκάλι: πρόγoνός τoυ η ελληνική λέξη βαύκαλις, στενόλαιμo χάλκινo ή πήλινo δoχείo πoυ τo χρησιμoπoιoύσαν για να παγώνουν τo νερό ή τo κρασί. Από εκεί πέρασε στα λατινικά ως baucalis και στα ιταλικά ως boccale .Από εκεί, επέστρεψε και σε μας, έχoντας στo μεταξύ πάρει τη σημερινή τoυ σημασία.
5) Κροταλίας: αποτελεί αντιδάνειο της γαλλικής λέξεως crotale μέσω της λατινικής crotalum, ένα είδος καστανιέτας που συνόδευε το χορό. Αφετηρία αυτών το αρχαίο κρόταλον (από το ρήμα κροτώ =εκπέμπω ήχο, χτυπώ) που ήταν είδος κρουστού μουσικού οργάνου.
6) Σενάριο: έχουμε δανειστεί την λέξη από το λατινικό scenarium, η οποία όμως λέξη με την σειρά της, προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη σκηνή.
7) Καρέκλα: το γνωστό καθιστικό έπιπλο εισήλθε στην γλώσσα μας από το βενετικό charegla .Η λέξη έχει τις ρίζες της στο αρχαίο ελληνικό καθέδρα, που ήταν το υπερηψωμένο κάθισμα ενός επίσημου προσώπου.
8) Καρότο: η ονομασία του φυτού προήλθε από το λατινικό carota, που ανάγεται στο αρχαιοελληνικό καρωτόν ,με την ίδια ακριβώς σημασία που έχει σήμερα.
9) Σιφόνι: προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη σίφων. Ο σίφων ήταν σπαστός σωλήνας με τον οποίο έβγαζαν κρασί από πιθάρι ή αμφορέα. Κατόπιν μετανάστευσε στα λατινικά ως sipho. Ύστερα το ταξίδι της συνεχίστηκε στα γαλλικά ως siphon. Έτσι γύρισε πάλι πίσω στα ελληνικά ως σιφόνι.
10) Κορδέλα: η αρχαία ελληνική χορδή πέρασε στα λατινικά ως chorda και από αυτή σχηματίστηκε το βενετικό corda και το υποκοριστικό cordela. Επέστρεψε στα ελληνικά ως κορδέλα.
11) Μπόρα: η μπόρα προέρχεται από την βενετική bora (=βορειοανατολικός άνεμος), η οποία με την σειρά της προήλθε από την λατινική boreas. Η ρίζα είναι ελληνική: βορέας (= βόρειος άνεμος)
12) Κρέμα: η κρέμα έχει μακρινό πρόγονο την ελληνική λέξη χρίσμα(από το ρήμα χρίω) ,η οποίο δηλώνει μια ουσία που απλώνεται ομοιόμορφα πάνω σε μία επιφάνεια, κάτι που χρησιμοποιείται για επάλειψη. Στα λατινικά η λέξη έγινε chrisma και μέσω της γαλλικής crème μεταφέρθηκε στην ιταλική ως crema, από την οποία προέρχονται και οι σημασίες της νεοελληνικής κρέμας.
13) Μπαλέτο: η λέξη μπαλέτο προέρχεται από τη ιταλική γλώσσα, στην οποία είναι υποκοριστικό της λέξης ballo που σημαίνει χορός, και που με τη σειρά της ανάγεται στη λατινική λέξη ballo ή ballare, που σημαίνει χορεύω. Η λατινική λέξη προέρχεται από το αρχαίο ρήμα βαλλίζω που επίσης σημαίνει χορεύω, χοροπηδώ.
14) Πιλότος: η λέξη ανάγεται στις αρχαιοελληνικές λέξεις « πηδός» ή το «πηδόν» (κουπί, τιμόνι, πηδάλιο) και μετατράπηκε στα βυζαντινά χρόνια σε πηδώτης (τιμονιέρης). Οι Ιταλοί το έκαναν piloto (εννοώντας αυτον που κυβερνά ο πλοίο). Τέλος εισήλθε στην ελληνική με την έννοια του κυβερνήτη αεροσκάφους.
15) Τόννος: η λέξη που δηλώνει το γνωστό ψάρι προέρχεται από το ιταλικό tonno, το οποίο – μέσω του λατικού thynnus – συνδέεται με το ουσιαστικό της αρχαίας ελληνικής θύννος (= είδος ψαριού της Μεσογείου). Ο θύννος ετυμολογείται από το ρήμα θύννω (= κινούμαι γρήγορα) εξαιτίας της ταχείας του κίνησης.
16) Τσιρότο: από το αρχαίο ρήμα καίω προέκυψε η λέξη κηρός= το κερί. Στην συνέχεια οι πρόγονοι μας ανακάλυψαν την "κηρωτή" ή "κηρώτον" ένα είδος έμπλαστρου αλειμμένου με κερί, με κολλητικές και αδιάβροχες ιδιότητες, που το χρησιμοποιούσαν για την θεραπεία αποστημάτων, εξανθημάτων κτλ. Η λέξη "ταξίδεψε" στην Ιταλία ως cerotto και επέστρεψε στα πάτρια εδάφη ως τσιρότο.
17) Μορταδέλα: το γνωστό αλλαντικό, ανάγεται στο αρχαιοελληνικό μύρτον, που σήμαινε τη μυρτιά (μυρσίνη) και τον καρπό της. Στα λατινικά έγινε myrtus και κατόπιν myrtatum/murtatum και στα ιταλικά mortadella (= σαλάμι καρυκευμένο με μυρσίνη).
18) Λάστιχο: από το αρχαίο ρήμα ελαύνω δημιουργήθηκε το επίθετο ελατός (= μέταλλο που μπορεί να σφυρηλατηθεί).Ο μεταγενέστερος τύπος του «ελαστός», πέρασε στα λατινικά και στα ιταλικά ως elasticus και elastico αντίστοιχα, που κατέληξαν στο νεοελληνικό λάστιχο.
19) Βόμβα: μεταγραφή στην ελληνική της ιταλικής λέξης bomba η οποία με την σειρά της προέρχεται από τη λατινική λέξη bombus. Η πρώτη μορφή της λέξης είναι η ελληνική βόμβος (= ήχος συνεχής, βαρύς και βαθύς).
20) Μπαρούτι: προέρχεται από την τουρκική λέξη barut αλλά στην ουσία αποτελεί εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής λέξης πυρίτις.
– Πέναλτι : Η λέξη αυτή είναι ιδιαιτέρως προσφιλής στους ποδοσφαιρόφιλους. Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής δεν σφύριξε ένα καταφανέστατο πέναλτι υπέρ της ομάδας μας; Ποιος από μας δεν εξοργίστηκε όταν ο διαιτητής «είδε» πέναλτι σε βάρος της ομάδας μας, ενώ δεν υπήρχε παράβαση; Μήπως λίγοι τίτλοι κρίθηκαν στα πέναλτι, όπως ο τελικός στο Μουντιάλ του ’94; Την υιοθετήσαμε ευρέως τη λέξη αυτή από τη στιγμή που το ποδόσφαιρο έγινε λαϊκό άθλημα. Η λέξη «penalty» είναι αγγλική. Όμως, προέρχεται από τη μεσαιωνική λατινική «poenalitas», η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής «poenalis». Η τελευταία ανάγεται στην αρχαιοελληνική λέξη «ποινή», που είναι από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται ευρέως και στη νέα ελληνική.
– Τσάρτερ : Οι πιο πολλοί γνωρίζουν τη λέξη «τσάρτερ» από τα αεροπορικά ταξίδια. Ίσως και αρκετοί να έχουν ταξιδέψει με «πτήση τσάρτερ». Λίγοι, όμως, είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι η λέξη αυτή έχει ξεκινήσει το ταξίδι της από την Ελλάδα. Οι Άγγλοι με τη λέξη “charter” εννοούν το «επίσημο κείμενο ή συμβόλαιο που εξασφαλίζει τα δικαιώματα αποκλειστικής χρήσεως». Η αγγλική λέξη έλκει την καταγωγή της από την παλαιά γαλλική “charte” η οποία ήταν εξέλιξη της λατινικής “chartula”, υποκοριστικό της λέξης “charta” που σήμαινε το «φύλλο παπύρου». Οι Ρωμαίοι έλεγαν “charta” αφού είχαν ακούσει τους αρχαίους Έλληνες να λένε «χάρτης»!
– Σπόνσορας : Σε αθλητικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις οι σπόνσορες είναι συχνοί. Πολλοί προτιμούν να τους χαρακτηρίζουν ως χορηγούς θεωρώντας τη λέξη σπόνσορας ως καθαρά ξένη. Κι όμως και οι σπόνσορες έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Η λέξη εισέβαλε στη γλώσσα μας σήμερα από τις αγγλική sponsor. Όμως, η αγγλική λέξη προέρχεται από τη λατινική sponsor-sponsoris που θεωρείται παράγωγο του λατινικού ρήματος spondere το οποίο σημαίνει «εγγυώμαι, υπόσχομαι». Το λατινικό αυτό ρήμα συνδέεται άμεσα με τις αρχαίες ελληνικές λέξεις «σπονδή» και «σπένδω». Ετυμολογικά συγγενείς στη νέα ελληνική έχουν επιβιώσει λέξεις όπως άσπονδος, παρασπονδία και ομοσπονδία.
– Τουρισμός : Όλοι μας έχουμε επισκεφτεί άλλους τόπους• εκεί περάσαμε αλησμόνητες στιγμές κάνοντας διακοπές! Σε κάποιο ελληνικό νησί! Σε κάποια παραλία της Χαλκιδικής ή της Πιερίας! Σε κάποια πόλη του εξωτερικού! Και πόσοι από μας δεν ονειρευτήκαμε κάποια μαγευτική και εξωτική παραλία… Μήπως εκατομμύρια δεν είναι οι τουρίστες και οι τουρίστριες που κάθε χρόνο κατακλύζουν τις ελληνικές παραλίες! Εξάλλου, ο τουρισμός είναι η «βαριά βιομηχανία» της πατρίδας μας! Παγκόσμια η τάση του ανθρώπου να κάνει τουρισμό! Κι ακόμη περισσότερα τα εκατομμύρια των τουριστών που από μια χώρα πηγαίνουν σε μια άλλη! Παγκόσμια είναι και η λέξη τουρισμός! Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι και αυτή η λέξη έχει τις ρίζες της στην πατρίδα Είναι μια λέξη με παγκόσμια διάδοση. Η λέξη τουρισμός προέρχεται αρχικά από τη γαλλική λέξη tourisme, η οποία με τη σειρά της προέρχεται από τη λέξη «tour» που σημαίνει τη «σύντομη μετακίνηση». Η λέξη αυτή είναι εξέλιξη της λατινικής λέξης «tornus», η οποία έχει ξεκάθαρη καταγωγή από την αρχαία ελληνική λέξη τόρνος
– Ζαμπόν και γάμπα : Τη λέξη ζαμπόν σίγουρα όλοι μας την έχουμε εντάξει στο διαιτητικό μας λεξιλόγιο… Η λέξη ζαμπόν μας ήρθε κι αυτήν, όπως και πολλές άλλες από τη Γαλλία. Οι Γάλλοι λέγανε και λένε jambon για να περιγράψουν τον συγκεκριμένο έδεσμα… Η λέξη αυτή προέρχεται από τη λέξη «jambe» που σημαίνει «κνήμη». Με τη σειρά της κατάγεται από την ιταλική λέξη «gamba» η οποία είναι εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής λέξης από τη δωρική διάλεκτο «καμπά» που σημαίνει «καμπή» από το ρήμα κάμπτω! Από την ίδια ρίζα είναι ένα ακόμη αντιδάνειο της νεοελληνικής, η λέξη «γάμπα».
– Καπετάνιος : Η λέξη αυτή αποτελεί μια ακόμη περίπτωση αντιδανείου. Αρχικά, υιοθετήθηκε στη νέα ελληνική από την μεσαιωνική βενετική λέξη capetanio που με τη σειρά της προέρχεται από τη λατινική λέξη capitaneus. Η λέξη αυτή κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από τη βυζαντινή λέξη «κατεπάνω» (κατά + επάνω) που δήλωνε το Βυζαντινό αξιωματούχο-διοικητή επαρχιών. Η λέξη αυτή, βέβαια, μπορεί να συνδεθεί ετυμολογικά και με τη λατινική λέξη «caput». Βέβαια, η λέξη αυτή έχει ευρεία διάδοση και χρήση σε άλλες γλώσσες, όπως : αγγλική «captain», γαλλική «capitain», ισπανική «capitan», σερβική «capetan».
– Καμπούρης : Ταξιδιάρα λέξη είναι και η πολύ γνωστή μας «καμπούρης». Οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν το «κάμπυλος»• το ίδιο έλεγαν και οι Βυζαντινοί από τους οποίους το άκουσαν οι Τούρκοι και το άλλαξαν λιγάκι … Το έκαναν “Kambur”. Από την τουρκική με ελληνική ρίζα λέξη προήλθε η νεοελληνική “καμπούρης”.
– Μπράτσο : Μια ακόμη λέξη που μετανάστευσε αλλά επέστρεψε στα πάτρια εδάφη, ελαφρώς όμως παρηλλαγμένη! Η λέξη μπράτσο προέρχεται από τη βενετική “brazzo” κι αυτή με τη σειρά της από τη λατινική “bracchium». Η τελευταία αποτελεί έναν εκλατινισμό της ελληνικής λέξης «βραχίων»…
ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
https://www.etymonline.com/
https://www.wikipedia.org/
https://en.wiktionary.org/
